Koncept autonomije Vojvodine u Srbiji je iscrpljen, nužna je federalizacija Srbije sa Vojvodinom kao republikom : „Dve zemlje, dva gospodara“, „ autonomija, ne – republika, da“ .
1. Za sedam godina, 2018.godine, biće sto godina od kada je 1918.godine deo srpskog naroda u Novom Sadu pod uticajem Jaše Tomića podržao ideju prisajedinjenja Vojvodine Srbiji sa pravom na svoju vladu. Oblik položaja Vojvodine u odnosu na Srbiju Tomićeve pristalice nikada nisu odredile. Pristali su na unitarnu državu u decembru 1918.godine, kada su se Karadjordjevići odrekli srpske države i krune u korist „jugoslovenske“, i kada su se Hrvati odrekli banovine, odnosno, kada su se prečanski Srbi u Slavoniji i Hrvatskoj odrekli federalnog položaja države Slovenaca, Hrvata i Srba u novoj, trojednoj kraljevini. Legitimitet i legalnost otcepljenja Vojvodine od Austro-Ugarske nije dala Tomićeva skupština u Novom Sadu, već naknadni Antantin Trijanonski ugovor o raspodeli austro-ugarskih teritorija posle I Svetskog rata.
2. Pred stogodišnjicu odluke Tomićevih pristalica – ali ne zbog tog jubileja, već zbog svog trajnog legitimnog prava, stanovništvo Vojvodine može da se izjasni, uključujući i referendumom, o tome kakav odnos Vojvodine prema Srbiji želi, zaključno sa odlukom na dizanje autonomije na rang republike. Takav sentencijalni korak su preduzeli i Srbi na Temišvarskom saboru u 1791.godini, kada su se na 101.godišnjicu od prvih privilegija cara Leopolda I date Čarnojevićevim Srbima izjasnili za formiranje Banata( sa dodatnim teritorijama) kao države Srba, nezavisne od Madjarske, pod austrijskom krunom.
3. Referendum vojvodjana o daljem statusu Vojvodine u odnosu na Srbiju nužno proističe iz nelegitimiteta Ustava Republike Srbije na teritoriji Vojvodine, koji na ustavnom referendumu 2006.godine, nije prihvaćen, jer nije dobio većinu glasova. Odbačen je i u Banatu, i Bačkoj i Sremu, i u svim velikim gradovima Vojvodine. Odbačen je i u većinski srpskim sredinama i u nacionalno mešanim sredinama, čime je formiran generalni stav celokupnog stanovništva da je nametnuto srbijansko definisanje autonomije Vojvodine protivno interesima vojvodjana. Činjenicom da su vojvodjani na referendumu rekli šta od Srbije neće, njome su upućeni da na novom referendumu mogu reći šta sa Vojvodinom hoće.
4. Oblici političkog sistema zavise od uslova koji ih omogućavaju i u tom smislu se menjaju. Nijedan oblik političkog sistema nije trajan, makar bio nametan i diktaturom, ili suptilnim merama režima protiv interesa naciljanih zajednica. Produžavanje političkog statusa naroda protivno uslovima koji su ga stvorili vodi njegovoj egzistencijalnoj krizi. Brojni oblici političke, ekonomske, kulturno-prosvetne i verske autonomije Srba pod madjarskom i bečkom krunom izrazi su promeljivih uslova koji su ih uzrokovali. Tako je i odluka Tomićevih pristalica iz 1918.godine iznudjeni završetak potpuno nove srpske antikrizne politike prouzrokovane naglo pogoršanim uslovima života Srba u Madjarskoj u poslednjih 50 godina austrijske imperije. Tu politiku je, u stvari, začeo Svetozar Miletić, iako je, on sam, bio pre toga oduševljeni pristalica samostalne države prečanskih Srba. Tomićeva politika nema korena u prethodnim političkim i sistemskim rešenjima Srba, posebno onda kada su 1848.godine formirali armijski naoružano Srpsko Vojvodstvo, odnosno, kada su prihvatili koncept nenaoružane autonomne regije Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata( 1849-1861) zbog odustajanja Beča od darivanih privilegija i drugih političkih obećanja Srbima. Srbi su se pod Jašom Tomićem izjasnili za prisajedinjenje Vojvodine Srbiji, što Miletić nije tražio –ali i radi ulaska u jugoslovensku zajednicu( kasni Miletić je pre bio za svesrpsko ujedinjenje – bio je predsednik cetinjske Družine za ujedinjenje i oslobodjenje srpsko), zbog bečkog napuštanja Srba kao austriacae politicuma( slom Vojvodstva Srbije, konačno ukidanje Vojne krajine i privilegija Srbima , Franc Jozef I preuzima titulu vojvode i dr), i svirepe peštanske politike madjarizacije posle nagodbe Austrije i Madjarske iz 1867.godine. Srbi u Vojvodini sve više traže politički oslonac u turskom provincijalu, Kneževini Srbiji, a osobito posle Berlinskog kongresa 1878.godine, u Kraljevini Srbiji, ali ne da bi sutra u Srbiji izgubili perspektivu samostalne političke zajednice, već da bi svoju političku zajednicu za vreme krize sačuvali i u uslovima slobode odlučili šta žele. Vojvodjanski Srbi nalaze da je 1918.godine formiranje političke zajednice sa Srbijom i ulazak u jugoslovensku zajednicu za njih najmirnije rešenje izmedju ostalog i zbog nove omraze koju prema njima u Vojvodini od 1914.godine gaje Madjari, Nemci i Rumuni, posle sarajevskog ubistva nadvojvode Ferdinanda i teritorijalnih aspiracija Bukurešta na ceo Banat, do Tise.Taj gubitak prava na samostalnu političku zajednicu nisu priznali ni Hrvati ni Slovenci posle 1918.godine, a vojvodjani je naglasili preko Laloševića, Boškovića, Popovića, gorostasnog Stajića i drugih.
5. Pre tekuće oktroisane autonomije Vojvodini u Tadić-Koštuničinom Ustavu Republike Srbije od 2006.godine u kojem vojvodjani nemaju nikakvu samostalnu zakonodavnu, sudsku i izvršnu vlast, Srbi u Vojvodini su stekli brojna necentralistička iskustva iz raznih političkih pozicija tokom ne manje od 1000 svojih istorijskih godina. Da pomenemo neke : Pod Madjarima pre Mohača 1526.godine imali su veće privilegije nego pod Austrijancima od Leopolda I – za vreme tri srpska palatina( regenata) na madjarskom dvoru u XI i XII veku, vojvodjanskih kraljevskih i despotskih poseda Nemanjića, Lazarevića, Brankovića, Grgurevića, Berislavljevića i drugih, za vreme srpske šajkaške autonomije u donjoj Slovačkoj, za vreme privilegija kovinskih Srba naseljenih na dunavskom Čepelu od 1405. pa nadalje, i privilegija Srbima od kralja Matije Korvina i Vladislava Jagelonca koji su ih oslobodili i od desetka u korist katoličkog sveštenstva ; car Jovan Nenad Čarnojević Crni je 1526.godine u Subotici proglasio samostalnu srpsku državu a od njegove vojske su nastali djurski, komoranski i titelski šajkaši ; episkop Teodor Nestorović Vršački je proglasio 1594.godine antiturski ustanak banatskih Srba sa težnjom ka državi. Ovaj ustanak je bio izazvan i nepoštovanjem privilegija posle 1552.godine koje je Srbima u Banatu dao Mehmed paša Sokolović, a posebno Srbima u Bečkerečkom(zrenjaninskom) regionu, kada ih je oslobodio od svih nemuslimanskih poreza i dao teritorijalnu autonomiju kao svoj vakuf ; Leopold I je Srbima dao veću crkvenu autonomiju od one koju su Srbi uživali u turskom sistemu milet baši( pravo na nove crkve, i vlast nad svim pravoslavnima u Carevini – Rumunima, Cincarima), dao im je sudsku autonomiju preko crkve (što su imali i pod Turcima), obećao je da će Srbima u Austriji komandovati njihov vojvoda(ovo nije ispunio, Srbi su sami 1848.godine izabrali Stevana Šupljikca za vojvodu, car ga priznao istim patentom kao i karlovačkog mitropolita Rajačića za patrijarha) i obećao, doduše nejasno, teritoriju pod svojom krunom( ovo nije ispunio, Srbi su sami proglasili Banat, Bačku, Baranju i Srem za Srpsko vojvodstvo 1848.godine, car ga nije priznao de iure) ; Ferdinand II je 1630.godine dao Srbima gradsku sudsku i kaznenu autonomiju sa pravom samostalnog izbora svojih knezova ; Marija Terezija je Srbima osnovala 1751. i 1774. godine dva srpska sreza, velikobečejski i velikokikindski dištrikt sa samostalnom upravom i sudskom vlašću( posle njihovog nezadovoljstva zbog razvojačenja dve vojne krajine); Austrijske vojne krajine u Vojvodini od XVII-XIX veka, sa svojim autonomnim upravama u civilnim poslovima, finansijama i sudstvom, obuhvatale su ne samo pretežno Srbe, već i pretežni deo srpskog naroda u Vojvodini čime je on neprekidno učestvovao u vladanju državnom teritorijom sa privilegijama kojima drugi narodi u Carstvu nisu obuhvaćeni( sem dela Hrvata) ; Srbi, kao i drugi narodi u Vojvodini, su od XVIII veka do politike madjarizacije pred kraj XIX, imali pored opštih gradjanskih škola zasebne škole(pod upravom Crkve) koje su čuvale jezik, kulturu i zasebnu političku svest naroda, kao što su školovali i učitelje za izvodjenje srpske nastave – kao Mrazovićeva preparandija u Somboru ; Od proglašavanja Sente 1506.godine za slobodan kraljevski grad, do proglašavanja do kraja XIX veka drugih vojvodjanskih gradova za slobodne, poput bunjevačke Subotice, zatim Kikinde, Pančeva, Novog Sada, Sombora i drugih, zahvaćeni delovi vojvodjanskog stanovništva razvijaju lokalnu samoupravu u tradiciji evropskih gradskih samouprava koja je daleko razvijenija od koncepta gradova i opština u savremenoj Srbiji.
6. Proglašavanje Srpskog vojvodstva 1848.godine, a pre toga u Bratislavi, puna podrška Srba madjarskoj gradjanskoj revoluciji pod Košutom, jeste vrhunac njihove političke samostalnosti i političke zrelosti u XIX veku. Čak politička zrelost Srba stoji ispred težnje za državnom samostalnošću, jer oni, isprva, na tragu stavova Save Tekelije, ne traže teritorijalnu izuzetost, već gradjansku ravnopravnost u Madjarskoj sa neteritorijalnom nacionalnom autonomijom, dok tek posle Košutovog odbacivanja svog „tekelijanskog“ stava idu na teritorijalni konfederalni status Vojvodstva u Madjarskoj, odnosno, Austriji, sa svojom vojskom i asignatskom valutom. Država Vojvodina iz 1848.godine je elemenat trajnog istorijskog prava savremenih vojvodjana na samoodlučivanje. Vojna odbrana Vojvodstva u 1848/49.godini sopstvenim srpskim snagama jeste i elemenat trajnog istorijskog prava vojvodjana na samoodbranu i odgovarajuću organizaciju samozaštite. Naknadno Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat od 1849-1861.godine nije stvoreno radi afirmacije srpskog političkog identiteta u Austriji i Madjarskoj, već je imperijalno nametnuta radi njegovog razvodnjavanja.
7. Drugi istorijski politički vrhunac vojvodjanski Srbi, zajedno sa nacionalnim manjinama, postižu 1974.godine sa Ustavom SFRJ, kada stiču polufederalni status u Srbiji i Jugoslaviji. Ovaj status je trajao 14 godina kada ga 1988.godine napada Srbija i uništava sa odbacivanjem ravnopravnosti Srba u Vojvodini sa srbijancima. Oba politička maksimuma vojvodjanskih Srba – i onaj pod Austrijom i Madjarima od 1848. do 1861.godine , i ovaj pod Srbijom od 1974. do Miloševićeve srbijanske pobune 1988.godine, traju ne duže od 13,odnosno, 14 godina. Iz toga proističe da je opstanak države Vojvodine bio nerealan kako pod Austrijancima i Madjarima, tako i pod Srbijom. Država Vojvodina je moguća samo sa stanovišta principa samoopredeljenja, na principu slobodnog samostalnog odlučivanja, onako kako su to učinili očevi Vojvodstva, 1848.godine.
8. Smisao opstanka autonomije Vojvodine u Srbiji je iscrpljen 1988.godine odbacivanjem autonomije od strane Srbije nasilnom pobunom srbijanaca i srbijanske iredente u Vojvodini. Srbija neće nikada dati Vojvodini zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast. Ona će pre osporavati svaki oblik autonomije, čak i nominalni, ovaj pod Tadić-Koštuničinim ustavom , koji postoji bez prava Vojvodine na svoje prihode, bez prava na zakonodavni parlament, na izvršnu vlast sa upravom i inspekcijom, na pokrajinsku izbornu sudsku vlast, na pokrajinsku policiju i miliciju(narodnu samoodbranu), na nezavisni prosvetni sistem i drugih elemenata regionalne autonomije. I tekući pokušaj nacionalističko-unitarističkih partija u Srbiji da na Ustavnom sudu( novembar, 2011) obore pravo Vojvodine na Statut i na redovan priliv minimalnih republičkih budžetskih 7% novca u budžet Pokrajine, jeste prilog težnji odbacivanju autonomije, a ne pristanka na nju. Uporno negodovanje unitarista što Vojvodina ima proevropsku zastavu a grb sa korenom u istorijskim grbovima Banata, Srema i Bačke, izraz je njihovog straha od samostalnog političkog identiteta Srba u Vojvodini i podrške koji on nailazi kod nacionalnih manjina. Cilj protesta srbijanskih unitarista protiv grba Vojvodine nije samo napad na njenu autonomiju, već on teži i zatiranju povesnog identiteta vojvodjanskih Srba i političkoj i prosvetno- kulturnoj činjenici da je stvarna kolevka i zaštitnica srpstva Vojvodina, a ne Srbija. Cilj unitarista je kreacija vojvodjanskog Srbina bez svesti o sebi, Srbina bez vojvodjanskog dela ukupnog srpstva.
9. Na svaki pokušaj Srbije da Vojvodini ospori njene savemene i istorijske simbole identiteta kao postupka za brisanje makar i nominalne autonomije i dekulturalizacije vojvodjanskih Srba, Skupština Vojvodine može da odgovori dizanjem nivoa odnosa Vojvodine prema Srbiji. Referendum za Vojvodinu republiku je legitiman. Zastava Srpskog vojvodstva ga brani. Njoj stoga nije jedino mesto u muzeju u Pančevu, već i u Skupštini Vojvodine. Referendum za Vojvodinu republiku bi uspeo. Ne manje od 50% Srba bi glasalo za republiku, dok bi raspoloženje za nju kod nacionalnih manjina bilo još veće.
10. Vojvodina po Ustavu iz 2006.godine nema autonomiju, ona ima administraciju plaćenu budžetom iz Beograda da imitira regionalnu vlast, pri čemu preterana imitacija vodi smanjenu dotoka novca iz republičkog budžeta i dovodi do pretnji za preispitivanjem budućnosti navodne autonomije. Kako Vojvodina nije kao autonomija predstavljena u parlamentu Srbije, i kako ona nije samostalna izborna jedinica pri strukturiranju vlasti u Srbiji, ona je time i lišena demokratskih instrumenata da ravnopravno sa Srbijom odlučuje o zajedničkoj politici. Vojvodjanske snage stoga ne mogu ući u parlament Srbije, sem preko koalicija sa srbijanskim partijama, odnosno, preko pojedinačnih predstavnika nacionalnih manjina iz Vojvodine. Pri tome, čak i da srbijanske partije ne dobiju nijedan glas u Vojvodini, one će ući u parlament Srbije, jer je u Srbiji tri puta više glasača. Dok suprotno, neka ni vojvodjanske partije ne dobiju nijedan glas u Srbiji, a dobiju isti procenat glasova u Vojvodini kaoi srbijanske u Srbiji, one ne mogu ući u parlament Srbije jer im ne dostaje tri puta veća masa glasača. Unitaristi su postavili izborni sistem koji trajno elimiše Vojvodinu iz parlamenta, a vojvodjane diskriminiše da pod jednakim uslovima učestvuju u zajedničkom vršenju vlasti.
11. Pravo gradjana Vojvodine,odnosno, vojvodjanskih Srba i nacionalnih manjina na zaseban republički status, ne proističe jedino iz ekonomskog sloma Vojvodine pod Srbijom od 1918.godine na ovamo, već proističe iz zaštite i unapredjenja prava na identitet svih njenih naroda i prava na nesmetan razvoj. Čak i kada bi Vojvodina bila deset puta razvijenija nego danas, i čak ako bi bila i deset puta razvijenija od Srbije, ona bi taj status morala da štiti zasebnim državnim oblikom. Motiv za Vojvodinom republikom ne proističe iz njene antikrizne kritike i ekonomskog ropstva koje ona trpi pod Srbijom, već iz istorijskog prava na samostalno odlučivanje koje ona ne duguje Srbiji. To je bio i stav Srba pod Jašom Tomićem kada su 1918. zatražili da prisajedinjena Vojvodina ima svoju vladu, što su pod promenjenim okolnostima odlučili i vojvodjanski komunisti 1945.godine, kada su pristali na autonomiju Vojvodine u Srbiji, ali sa svojom vladom – mada, usudjujem se da iznesem, da je Žarko Zrenjanin bio živ, on nikada ne bi pristao na drugi status Vojvodine u Jugoslaviji, osim kao republike.
12. Ime „Republika Srbija ,“ ili i samo „ Srbija“, koje se proteže na Vojvodinu izraz je semantičkog kolonijalizma zbog srbijanskog teritorijalnog političkog cilja. Vojvodina nije srbijanska Srbija. Ona je zasebna zemlja, ona je zasebna srpska teritorija sa zasebnom političkom, ekonomskom i kulturnom istorijom, kao i bićem, koje, makoliko se prožimalo sa istorijom Srbije, prožimalo se daleko više sa Austrijancima, Madjarima, Nemcima, Hrvatima, Cincarima i Rumunima – u dobru i u zlu. Biće vojvodjanskih Srba je internacionalno. Da je Vojvodina srpska, to je ona naglasila time da je ona Srbija ne manje od Kneževine Srbije, kada je sebe imenovala „Vojvodstvom Srbijom“, ona prva pod Turcima, ova druga pod Austrijancima. Ali je ona Srbija preko Dunava i Save( ne zaboravljam na deo Mačve, na „ Donji Srem“), koja sebe naziva „ Vojvodinom“ . Otuda Vojvodina treba da odbije ime „Srbija“ za sebe, ne zato što ona nije srpska, već zato što nije skrivena kolonija srbijanske Srbije, skrivena lažnom autonomijom. Republika Vojvodina u federalnoj zajednici sa Srbijom treba da pronadje najprikladnije ime za preuredjenu državu na obostrano zadovoljstvo. Srbija i Vojvodina su dve srpske zemlje i njihov princip zajedničkog života treba da bude „ dve zemlje, dva gospodara “.
13. Srbiju čeka nova promena ustava. Srbija jeste nedovršena država. Ne zbog zgodne sintagme koju je upotrebio Djindjić, već zato što je bio u pravu. Neprekidne promene ustava Srbije, u proseku na gotovo svakih deset godina, izraz su stogodišnje krize velikosrpske ideje i politike od 1918.godine i njenih korena u XIX veku. Ona je ekstremno nestabilna država zbog neodgovornosti sopstvene političke elite.. Mogući ulazak Srbije u Evropsku uniju zahteva promenu njenog ustava. Vojvodina nema razloga da ulazi u Evropsku uniju preko Srbije, ona može da to uradi zajedno sa Srbijom u ravnopravnoj zajednici sa njom. Nema razloga da Vojvodina ne razmotri da li želi da u Brislu bude jedino predstavljena kao region, sa regionalnom kancelarijom, ili da udje u nju sa statusom republike. Status republike joj, osim drugih prednosti, otvara i vrata za medjudržavne sporazume većeg ranga od onog u koje se može upuštati samo kao regija.
14. U Vojvodini postoji „strah od letenja“. Njena vlada ne ističe da je njeno direktno poreklo i u 1848.godini. Nema razloga da vlada Vojvodine ne istakne spomenikom ili drugim prikladnim načinom da je prvi predsednik Vojvodine patrijarh Josif Rajačić. Rajačić je jedini patrijarh u istoriji srpskog naroda koji je od njega biran i za šefa države, jer su drugi patrijarsi kod Austrijanaca i Turaka bili izvršitelji dela civilne vlasti po ovlašćenju dvorova. Rajačić je jedini pontifex maximus u istoriji svih Srba. Vojvodina ima pravo i na himnu. Nezvanična himna Srba u Vojvodini je bila posvećena Miletiću, pančevački prota Vasa Živković je napisao odlične stihove – nje se u Vojvodini niko ne stidi. Peva se i danas. Zašto vlada Vojvodine ne raspiše konkurs za himnu ? Koji akt joj to može braniti ? Zašto Vojvodina nema svoj praznik, Dan Vojvodine, zar to ne sme biti 13.maj ? Koji akt joj to brani ? Zašto nijedan predstavnik vlasti u Vojvodini nije u Pančevu posetio spomenik vojvodi Stevanu Šupljikcu, komandantu Narodnih snaga Srpskog vojvodstva u ovom gradu ? Zašto mu je grob u Krušedolu neposećen ? Nije li preterana groteska da Vojvodini unitaristi brane pravo na grb, zastavu i himnu, a to u Srbiji može imati svaki grad, preduzeće, fudbalski klub – tako i Partizanovi „Grobari“ ?
15. Manijakalni strah od samostalne Vojvodine, čak i od tekuće nepostojeće autonomije, razvijen je ne samo u Beogradu, već i u srbijanskoj iredenti u Vojvodini, koju iz Beograda predvode malobrojni intelektualci vojvodjanskog porekla. Njihov servis srbijancima unitaristima je nagradjen članstvom i u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti, ali su i opterećeni dužnošću da u Matici srpskoj u Novom Sadu zastrašuju vojvodjane od podizanja svoje zastave. Neki medju njima su potomci optanata od 1920.godine, koji su, izmedju ostalih mesta, napustili u talasu i Sent Andreju, došli u vojvodjanski deo kraljevine SHS, a danas opustošenom Sent Andrejom koju su njihovi dedovi ostavili plaše vojvodjane govoreći da će tako proći cela Vojvodina ako bude republika. Vojvodinu će progutati Madjarska a vojvodjani Srbi će morati sa koferima k njima, u Beograd. Ali Vojvodina ni u Kraljevini SHS nikome nije bila maćeha, i za razliku od sentandrejskih optanata koji su iskoristili ponudu Trijanonskog ugovora da se narodi u bivšoj Austrougarskoj mogu u dve godine preseljavati u matične države svojih naroda, Nemci, Mađari, Česi, Slovaci i Rumuni, nisu napustili Vojvodinu da bi otišli u svoje zemlje. Ne računajući Nemce i odmazdu Istočne Evrope protiv njih posle II Sv. rata, Mađari, Slovaci, Hrvati i Rumuni užurbano odlaze iz Vojvodine tek u poslednjih 20 godina, zbog destruktivne politike Srbije prema Vojvodini i nacionalnim manjinama. Ali, mnogo je više od njih otišlo Srba, i to ne u Srbiju, već daleko od nje. Politika Srbije pustoši Vojvodinu od Srba, a ne Madjarska, niti ijedna druga susedska ili nesusedska država.
16. Autonomija Vojvodine u Srbiji je mrtva. Republika Vojvodina izglasana sopstvenim snagama vojvodjana je jedini odgovor. Unitaristi se nje boje. U Vojvodini nema doraslih snaga tom zadatku. Ili ih ima ?
Autor je redovni profesor na Fakultetu Političkih nauka Univerziteta u Beogradu.
Izlaganje na Govornici Vojvođanskog kluba 24. novembra 2011. godine.