„Po broju ljudi koji su ostali bez krova nad glavom Srbija i dalje prednjači u Evropi i posmatra se kao jedna od «pet svjetskih situacija», svrstana sa Tanzanijom, Sudanom, Pakistanom i Bangladešom, dakle, među pet vrlo teških slučajeva produženog izbjeglištva. Manipulacija najvećom srpskom sirotinjom traje. Država nerješava problem! Najveći teret izbjeglištva pripao je Vojvodini. Više od polovine (52%) ukupne izbjegličke populacije živi u Vojvodini i to čini oko 10 odsto ukupnog stanovništva Vojvodine.“
Vojvođanski klub, 28.06.2010.
Izbjeglice u Vojvodini
Ratovi minulih devedesetih godina prošloga vijeka ostavili su za sobom teške i često neizlječive posljedice među kojima je i problem izbjeglica sa ratnih područja bivše Jugoslavije. Vojvodina je podnijela najveći teret zbrinjavanja ovih unesrećenih lica, tradicionalno otvarajući svoja vrata za sve nevoljnike, bez obzira na nacionalnu, konfesionalnu ili bilo koju drugu pripadnost.
Devedesetih godina, Vojvodinu je zapljusnulo više većih talasa izbjeglica, a njihov intenzitet i kvantitativne karakteristike, zavisile su od vojno-političkih okolnosti u ratom zahvaćenoj Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, kasnije i Kosovu i Metohiji. Najveći broj izbjeglica bili su srpske nacionalnosti, ali je bilo i primjera da su među izbjeglicama i bili pripadnici drugih naroda koji nijesu bili direktno involvirani u ratne sukobe.
Politička zloupotreba izbjeglica i njihova uloga talaca u balkanskom haosu rata i mira je nepresušna tema čiji će epilog možda biti poznat u budućnosti. Namjera ovog priloga je da se pokuša kolokvijalno objasniti ko su izbjeglice u Vojvodini, zašto Vojvodina kao krajnja destinacija, kakva je elementarna struktura izbjeglica i koji je način njihovog opstanka u Vojvodini.
Zašto Vojvodina kao izbjeglička krajnja destinacija?
Vojvodina je najveći imigracioni centar u Evropi posljednjih 300 godina. Od vremena Prve seobe Srba (1690) i intenzivnije poslije Karlovačkog mira (1699) do danas, Vojvodinu su masovnije naselile razne nacionalne zajednice: Srbi, Mađari, Njemci, Hrvati, Bunjevci, Slovaci, Česi, Rusini, Rumuni, Crnogrci, Makedonci i dr. Posljednje masovnije (organizovane) migracije – kolonizacija prilikom sprovođenja agrarne reforme i kolonizacije: 1922-1941 i kolonizacija poslije Drugog svjetskog rata, kao „nastavak“ ovih procesa: 1945-1948. godine, donijeli su Vojvodini preko 60.000 porodica ili više od 300.000 stanovnika. Ovdje se radi uglavnom o naseljenicima srpske nacionalnosti porijeklom iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine (više od 80% naseljenika – kolonista) U takvoj konstelaciji stvari, logično je da su poslije ovih migracija, uprkos vremenskoj distanci, ostale snažne krvno-strodničke veze između familija u Vojvodini i krajevima odakle su kolonisti porijeklom. Najnoviji ratni sukobi su praktično doveli do toga da se pojedine familije u Vojvodini „ponovo ujedinjuju“. Odličan primjer za to je selo Bački Gračac, opština Odžaci u Zapadnoj Bačkoj, koje je kolonizovano iz Like 1945-1946. godine i koje je gotovo stoprocentno bilo naseljeno Srbima – Ličanima. Do izbijanja rata u Hrvatskoj selo je imalo oko 2.900 stanovnika. Poslije vojne akcije „Oluja“ 5.08.1995 godine, kada je iz Hrvatske u jednom izbjegličkom talasu u Vojvodinu prispjelo 250.000 izbjeglih Srba, ovo selo je kvantitativno uvećano za više od 100% i u jednom trenutku je imalo više od 7.000 stanovnika. Razliku od više od 4.000 stanovnika činjele su izbjeglice iz Like koje su u uglavnom bile u rodbinskim vezama sa domicilnim stanovništvom. Sličnu situaciju bilježimo i u naseljima kolonizovanim u periodu 1945-1946. godine iz Hrvatske: Ridjici, Stanišiću, Apatinu, Prigrevici, Bačkom Brestovcu… Ali i naseljima kolonizovanim dvadesetih godina 19. vijeka: Liparu, Novoj Crvenki, Banatskom Karađorđevu itd. Dakle, Vojvodina je „odabrana“ kao mjesto gdje su jake rodbinske veze između izbjeglica i domicilnog stanovništva ali i kao mjesto gdje su prilike za elementarnu egzistenciju mnogo povoljnije od Centralne Srbije. Izbjeglice su se u zavičaju u visokom procentu bavile različitim granama poljoprivrede – što je i još jedan od razloga da se Vojvodina, po tom pitanju veoma srodna, odabere kao krajnja destinacija.
Struktura izbjeglica u Vojvodini
Izbjeglice u Vojvodini su u najvećem broju iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine, manje sa Kosova i Metohije. Prema nacionalnoj strukturi najbrojniji su Srbi: preko 90%, zatim slijede ostali južnoslovenski narodi i manje tradicionalne nacionalne zajednice Vojvodine. Prema porijeklu ovi ljudi su uglavnom iz ruralnih naselja. Za izbjeglice iz Hrvatske, važno je istaći da su porijeklom uglavnom iz opština Zapadne i Istočne Slavonije, Zapadnog Srema, Banije, Korduna, Like i Dalmatinske zagore. Opštine iz kojih vode porijeklo su do izbijanja rata 1991. godine važile za najnerazvijenije opštine u Hrvatskoj. Od privrednih grana manje je bila razvijena industrija – uglavnom prerađivačka, a stanovništvo se bavilo poljoprivrednim granama proizvodnje. Slična je situacija i za izbjeglice iz Bosne i Hercegovine koje su takođe porijeklom u visokom procentu iz ruralnih sredina. Zbog karakteristika Bosne i Hercegovine, koja nije u toliko visokom procentu bila prirodno podesna za poljoprivredu, stanovništvo je dnevnim migracijama bilo vezano za gradske sredine gdje je bilo upošljeno u različitim granama industrije. Pokazalo se da su ove izbjeglice, s obzirom na svoje navike, mobilnije u potrazi za zapošljenjem i da se lakše uklapaju u veće gradske sredine.
Način opstanka…
Kada su izbjeglice u pitanju ne mogu se postaviti nekakva pravila, jer se radi o vanrednim i specifičnim okolnostima u kojima funcioniše pojedinac, familija ili skup familija. U tom slučaju sve iznešene pretpostavke su varijabilne i ne mogu biti uzete kao parametar od nepromijenljivih vrijednosti. Ako se posmatra period 1991 – 2010, većina izbjeglica se u prvom talasu, odnosno u prvom kontaktu sa Vojvodinom doseljavala u manja naselja. Ta naselja su nudila u prvom mahu veći stepen elementarne egzistencije u odnosu na gradske sredine. Uprkos ovim činjenicama, veoma brzo su mlađi članovi porodica upućivani u veće gradske sredine, uglavnom u okružne centre: Suboticu, Sombor, Zrenjanin i najmasovnije u Novi Sad, radi školovanja ili zapošljavanja. Poslije ove „faze“ njima su se povremeno radi „sezonskih poslova“ pridruživali nešto stariji članovi porodice – domaćinstva ili su poslije perioda adaptacije čitave porodice odlazile – migrirale u veće gradske sredine. Velika većina onih koji su ostali u vojvođanskim selima su bili ljudi srednjih godina ili starije dobi koji su se bavili poljoprivredom, većinom ratarstvom, povrtarstvom i stočarstvom.
Ono što je upadljivo je da su se u Vojvodini izbjeglice veoma brzo priklonile trendu Vojvođana, a to se odnosi na masovniju migraciju mladog i fertilno sposobnog stanovništva u veće gradske sredine, što je direktna posljedica ekonomskog uništavanja i ruralizacije vojvođanskog malog naselja.
Izbjeglice su već godinama stanovnici Vojvodine, njihova dalja sudbina zavisi od niza političkih i mnogih drugih faktora na koje oni sami ne mogu mnogo i značajno uticati. Ono što je već evidentno je da se velika većina opredjelila za život u Vojvodini i da je malo izgledno da će njihova odluka biti promijenjena. Njihova sudbina je već decenijama skopčana sa sudbinom Vojvodine, a oni su sve više Vojvođani – što je činjenica i proces kojeg moraju biti svjesni i Vojvođani ali i oni sami.