Tekst koji je pred vama objavljen je u knjizi eseja i intervjua „Slobodni i suvereni. Umetnost, teorija i politika“, koja je nedavno objavljena u izdanju novosadske „Cenzure“ i Instituta za fleksibilne kulture i tehnologije – NAPON. Za potrebe sajta „Autonomija“ tekst je neznatno skraćen i objavljuje se bez beleški i referenci.
[nr]
Autonomija pokrajina 1945–1974.
[nr]
Autonomne pokrajine Vojvodina i Kosovo stvorene su nakon Drugog svetskog rata, a njihov nastanak bio je rezultat napora novih vlasti da uvaže nacionalne, kulturne, istorijske, ekonomske i druge specifičnosti ovih oblasti. Istinu govoreći, određene težnje za njihovom autonomijom ili posebnim statusom u okviru Srbije i/ili Jugoslavije imale su predistoriju u međuratnom periodu, što se pre svega odnosi na Vojvodinu, ali tek je u poslednjoj fazi rata i nakon njegovog završetka došlo do konstituisanja autonomnih pokrajina u okviru Srbije.
[nr]
Tekst u celusosti pročitajte na Autonomija.info, klikom ovde >>
Autonomna Pokrajina Vojvodina i Autonomna Oblast Kosovo i Metohija – koje, dakle, u početku nisu imale jednak status – konstituisane su u procesu koji je započeo u toku rata, a kulminirao neposredno pre i nakon njegovog okončanja, kroz niz izjava, rezolucija i odluka organa vlasti u ovim oblastima. Formalno se ove dve oblasti nisu nalazile u sastavu Srbije sve dok njihovi zvanični predstavnici nisu pred zvaničnicima Srbije izrazili želju da se Vojvodina i Kosovo priključe Srbiji. Ove izjave iznete su i prihvaćene 7. aprila 1945. na vanrednom zasedanju Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Srbije (ASNOS). Izjave su u narednim mesecima dobile i verifikaciju ovlašćenih predstavnika naroda Kosova i Vojvodine, na Oblasnoj narodnoj skuštini Kosova i Metohije 10. jula 1945. godine, odnosno na sednici Skupštine izaslanika naroda Vojvodine 31. jula 1945. godine, što je potvrđeno u avgustu 1945. na Trećem zasedanju Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ). Formiranje Autonomne Pokrajine Vojvodine, odnosno, Autonomne Kosovsko-metohijske Oblasti završen je donošenjem zakona o njihovom ustanovljenju i ustrojstvu 1. septembra 1945. godine.
[nr]
Položaj AP Vojvodine i AO Kosova i Metohije potvrđen je i ustavom iz 1946. godine. Prava i položaj pokrajina i oblasti regulisao je ustav republike u okviru koje su pokrajine ustanovljene (član 103), a zatim su na osnovu federalnog i republičkog ustava pokrajinski tj. oblasni organi vlasti donosili statute pokrajina tj. oblasti, koje je morala da potvrdi skupština republike (član 104). Najviša vlast u pokrajini tj.oblasti pripadala je Narodnoj skupštini Autonomne Pokrajine tj.Oblasnom narodnom odboru, koji su birali svoje izvršne organe – Glavni izvršni odbor Autonomne Pokrajine tj. Oblasni izvršni odbor (članovi 105. i 106. Ustava). Iz priloženog se vidi da su Vojvodina i Kosovo uživale relativno ograničen stepen autonomije (stepen autonomije Vojvodine bio je veći od stepena autonomije Kosova), u okviru tadašnje NR Srbije i pod nadzorom republičkih organa vlasti. Ustav je samo pravno uobličio ono što je postojalo u praksi, a što je bilo definisano zakonskim rešenjima od 1. septembra 1945, za koja neki savremenici tvrde da su de facto ukinula politički subjektivitet autonomnih jedinica (pre svega Vojvodine), svodeći njihovu autonomiju na najmanju moguću meru.
[nr]
Tokom pedesetih godina, nakon brojnih socijalnih i političko-pravnih promena (uvođenje samoupravljanja, donošenje ustavnog zakona itd.), u Jugoslaviji se počelo razmišljati o novom ustavu, budući da staro ustavno rešenje više nije odgovaralo realnom stanju. Među brojnim aktuelnim pitanjima javilo se i pitanje položaja pokrajina, koje se naročito zaoštrilo u Vojvodini, u sukobu pokrajinskog rukovodstva (Stevan Doronjski, Geza Tikvicki, Pal Šoti itd.) sa političkim vrhom Republike (1961–1963). Sukob je izbio zbog neslaganja oko ekonomske politike (investicionih programa), a okončan je intervencijom Aleksandra Rankovića i uklanjanjem pokrajinskih rukovodilaca (njihovim razmeštanjem na nove funkcije). Pokrajinsko rukovodstvo Vojvodine tada je po prvi put etiketirano kao autonomaško i separatističko, a spomenuta etiketa je ostala u opticaju u političkom životu i pratila je sva pokrajinska rukovodstva posle toga.
[nr]
Ustavne promene, koje su u Jugoslaviji postale aktuelne već sredinom 1950-ih, izvršene su 1963. godine, a tom prilikom promenjen je i naziv zemlje. Osim novog imena (SFRJ umesto FNRJ), taj ustav je doneo nekoliko novina i u pogledu autonomnih oblasti tj. pokrajina. Ustav je pre svega izjednačio AP Vojvodinu i AO Kosovo i Metohiju po statusu, te je ostavio mogućnost za osnivanje novih autonomnih pokrajina, i to na svim onim područjima „posebnog nacionalnog sastava ili na područjima s drugim osobenostima” (član 111). Članom 112 Ustava bilo je jasno definisano da su autonomne pokrajine društveno-političke zajednice u okviru republika i da njihova prava, dužnosti i načela detaljno reguliše Ustav Republike. U suštini nije došlo do značajnijih promena u položaju pokrajina, osim u pravnom izjednačavanju Vojvodine i Kosova, što je, prema nekim političkim akterima iz tog vremena, predstavljalo jedan od osnovnih zahteva rukovodstva Kosova u toku rasprave o ustavnim promenama.
[nr]
Nove ustavne promene počele su svega četiri godine nakon donošenja Ustava 1963, najverovatnije pod uticajem političkih promena pokrenutih na Brionskom plenumu 1966. Godine, tj. nakon smene Rankovića. Od 1967. do 1971. godine usvojen je set amandmana na Ustav, kojima je značajno izmenjen karakter pravno-političkog poretka u zemlji, a zatim je 1974. godine usvojen nov Ustav, kojim je završen proces ustavnog prekomponovanja Jugoslavije. Ustavnim amandmanima regulisana su pitanja iz različitih oblasti, od rada Savezne skupštine, odnosa republika, pokrajina i federacije, do ekonomske politike i upravljanja Državnom bezbednošću. Ovim amandmanima je ograničen uticaj federalnih organa vlasti, značajno su povećane ingerencije republika i pokrajina, a uvedeno je i kolektivno upravljanje državom i Partijom, mada pozicija Josipa Broza Tita nije dovedena u pitanje. Na ovaj način je ustavno uređenje suštinski promenjeno, što je „u prirodu jugoslovenske federacije […] ugradilo značajne konfederativne elemente”. Osnovni princip reforme, koja je svoj logični epilog dobila usvajanjem novog Ustava 1974. godine, bio je princip dogovaranja tj. usklađivanja (često različitih, pa i sukobljenih) stavova i interesa republika i pokrajina. Ustavne promene izazvale su nezadovoljstvo u delu političke i stručne javnosti, pre svega u Srbiji, i u narednim godinama su predstavljale jedan od glavnih izvora napajanja srpskog nacionalizma, kako onog unutar sistema (u državnim i partijskim institucijama), tako, ili još više, i onog u različitim opozicionim krugovima.
[nr]
Ustav iz 1974. i položaj pokrajina
[nr]
Ustavnim amandmanima iz aprila 1967, zatim serijom amandmana iz decembra 1968. i naposletku amandmanima iz juna 1971. godine, došlo je do potpunog reorganizovanja jugoslovenskog društveno-političkog sistema. Ovi ustavni amandmani postali su osnova Ustava donesenog u februaru 1974. godine, kojim je Jugoslavija de facto transformisana u specifičnu državnu zajednicu sa kombinovanim federalnim i konfederalnim elementima državnog uređenja. Koji su razlozi doveli do usvajanja ovih rešenja nije sasvim jasno, a objašnjenja je moguće tražiti na svim zamislivim stranama, od ekonomske sfere (neuspeha privredne reforme 60-ih), preko političkih razloga (pouka izvučenih nakon Brionskog plenuma i studentskih protesta 1968), do jednog čisto ideološkog uzroka (sprovođenje u delo koncepcije „odumiranja države”).
[nr] U pogledu položaja pokrajina može se reći da su im ustavni amandmani a zatim i Ustav iz 1974. godine davali izuzetno visok nivo samostalnosti. Posebnu novinu predstavljalo je to što su pokrajine stekle status konstitutivnih elemenata federacije. Naime, novo ustavno rešenje je definisalo autonomne pokrajine kao delove SR Srbije, ali ujedno i kao delove SFR Jugoslavije (članovi 1 i 2 Ustava), što u ranijim ustavima nije bio slučaj. Ipak, Ustav je eksplicitno utvrdio razliku između socijalističke republike, koja predstavlja „državu zasnovanu na suverenosti naroda i na samoupravljanju i vlasti radničke klase i svih radnih ljudi” (član 3), i socijalističke autonomne pokrajine, koja je „autonomna socijalistička samoupravna demokratska društveno-politička zajednica zasnovana na samoupravljanju i vlasti radničke klase i svih radnih ljudi” (član 4), čime je, kao što se vidi, uskraćivao pokrajinama državnost. Međutim, iako lišene državnosti i tako podređene SR Srbiji, pokrajine su ipak stekle brojna prava kojima su bile izjednačene sa republikama, tako da su u isti mah bile i jednake i nejednake sa njima, što je bilo krajnje kontradiktorno. Da li je bila reč o prelaznom rešenju nakon kojeg je trebalo da usledi i formalno izjednačavanje pokrajina i republika u budućnosti (što je manje verovatno), ili pak o kompromisnom rešenju kojim su se nastojali nekako zadovoljiti interesi i u Srbiji i u pokrajinama (što je verovatnije), do danas nije jasno.
[nr]
Uglavnom, novim ustavnim rešenjima SAP Vojvodina i Kosovo su u pogledu brojnih (iako ne svih) pitanja izjednačene sa republikama i ostvarile su visok nivo samostalnosti kako u političkoj i ekonomskoj sferi, tako i u oblasti kulture, obrazovanja, zdravstva, socijalne politike i tako dalje. Kako je u praksi izgledao poseban položaj pokrajina i sistem zasnovan na njihovom statusu, koji je istovremeno bio i jednak i nejednak u odnosu na republike, može da ilustruje primer političkog organizovanja. Naime, pokrajinske političke organizacije – Pokrajinski komiteti Saveza komunista (SK) Srbije za Vojvodinu i Kosovo, odnosno, Pokrajinske konferencije Socijalističkog saveza radnog naroda (SSRN) Srbije za Vojvodinu i Kosovo – postale su samostalne političke organizacije – Pokrajinski komiteti SK Vojvodine i SK Kosova, odnosno PK SSRN Vojvodine i PK SSRN Kosova – iako nisu u potpunosti izjednačene sa republičkim komitetima i konferencijama. Dakle, one su zadržale nazive pokrajinskih komiteta tj. konferencija i nisu transformisane u centralne komitete. Zato su pokrajinske političke organizacije i dalje imale svoje predstavnike u CK SK Srbije i RK SSRN Srbije, ali istovremeno su bile, nezavisno od republičkih političkih organizacija, zastupljene i u federalnim političkim organizacijama (CK SKJ i SK SSRNJ) iako ne u istoj meri kao i republičke političke organizacije. Zatim, ustanovljeni su posebni pokrajinski izvršni, zakonodavni i sudski organi vlasti, praktično izjednačeni sa republičkim, ali zbog toga što nisu bili i formalno jednaki, predstavnici pokrajina su bili prisutni i u organima zakonodavne, sudske i izvršne vlasti u Srbiji. Istovremeno, i opet nezavisno od republike, pokrajinski predstavnici su bili zastupljeni i u saveznim zakonodavnim, izvršnim i sudskim organima (iako ne u jednakoj meri). Jedina institucija u kojoj su pokrajine i republike bile zaista izjednačene bilo je predsedništvo SFRJ, koje je brojalo 8 članova (po jednog predstavnika svih republika i pokrajina).
[nr]
Ustavna rešenja iz 1974. godine, kao što se vidi, obilovala su protivurečnostima i nejasnoćama, koje su ostavljale dosta prostora za različita tumačenja, pa samim tim i za sukobe. U delu javnosti (pre svega u Srbiji) još uvek je vladala naelektrisana atmosfera, čijem su nastanku najviše doprinela skandalozna istupanja Dobrice Ćosića i Mihajla Đurića u vreme rasprava o ustavnim amandmanima, tako da su odmah usledile žestoke nacionalistički intonirane kritike novih ustavnih rešenja. Ono što je predstavljalo novost jeste pojava nezadovoljstva ustavnim rešenjima u političkom vrhu SR Srbije, koji je zapravo i pokrenuo pitanje revizije Ustava nepunih godinu dana nakon njegovog usvajanja. Naime, u januaru 1975. godine Predsedništvo SR Srbije zatražilo je reviziju ustavnih rešenja pod obrazloženjem da je Ustav podelio republiku na tri dela, čime je Srbija sprečena u ostvarivanju svog „istorijskog prava na nacionalnu državu u jugoslovenskoj federaciji”. Formirana je komisija pri Predsedništvu Srbije, koja je počela da skuplja materijal vezan za pitanja i sporove oko ustavnih rešenja iz 1974. i taj materijal je 1977. uobličen u poverljivi zbornik poznat kao Plava knjiga. Nastanak Plave knjige obično je dovođen u vezu sa republičkim funkcionerom Dražom Markovićem, a njena pojava vodila je otvorenom sukobu pokrajinskih rukovodilaca s republičkim vrhom, u kojem je morao da arbitrira sam Tito. Iako je u državnom vrhu bilo različitih mišljenja o položaju pokrajina – na primer, Kardelj je podržao zahteve srbijanskih rukovodilaca – rezultat arbitraže bio je zaključak da ne treba menjati položaj pokrajina u okviru Srbije. Savezni vrh, na čelu sa Titom, smatrao je da ustavno rešenje iz 1974. godine može da zadovolji sve pretenzije SR Srbije, ali ujedno i da ispoštuje specifičnosti i posebne interese autonomnih pokrajina. Iako je na taj način došlo do (privremenog) smirivanja sukoba, problem i dalje nije bio rešen, i to će se na pravi način pokazati nakon Titove smrti.
[nr]
Pitanje ustavnih promena 1981–1987.
[nr]
Jednu od najznačajnijih prekretnica u političkom životu Jugoslavije predstavljale su demonstracije na Kosovu u proleće 1981. godine. Započete kao studentski protest, demonstracije su brzo postale masovne i dobile politički karakter budući da je jedna od centralnih parola bio zahtev da Kosovo dobije status republike. Savezni državni vrh je oštro reagovao na ove događaje, upotrebivši policiju i JNA za gušenje demonstracija, koje su okarakterisane kao manifestacija iredente i kontrarevolucionarnih snaga. Iza ovih pomalo stereotipnih fraza krio se, zapravo, nedostatak analize uzroka demonstracija, što je onemogućilo utvrđivanje problema i njegovo stvarno rešavanje, a to je značajno doprinelo novim mitologizacijama kosovske problematike.
[nr]