Dobar primer srpsko – mađarske saradnje
Smatra se da je 24.avgusta 1813. godine, izvođenjem predstave Joakima Vujića „Kreštalica“ po tekstu austrijskog pisca Kocebua, u Pešti, nastao srpski teatar u modernom smislu. Tvorac srpskog teatra, Joakim Vujić (1772 – 1847) je bio učitelj, u Zemunu, Sentandreji. Za vreme studija na liceju u Požunu (Bratislava) došao je u kontakt sa pozorištem a potom je za vreme boravka u Trstu postao njegov privrženik i zaljubljenik.
Mađari su osnovali svoj teatar još 1790 godine. Nemci u Mađarskoj davali su svoje predstave. U Mađarskoj su se, u početku, igrale predstave većinom popularnih nemačkih pisaca. Pozorišne grupe su se očajnički borile za opstanak koji je zavisio od broja gledalaca, a ovaj – od repertoara. U mađarskoj javnosti pojavilo se veliko interesovanje za srpski ustanak Karađorđa. Imajući to u vidu, Ištvan Balog, svestrana istorijska ličnost Mađarskog teatra, glumac, direktor pozorišnih družina, dramski pisac, napisao je i postavio dramu CERNI DJURO – POVRAĆAJ BEOGRADA OD TURAKA. Računajući i na srpsku imućnu građansku publiku, u dramu su umetnute i srpske pesme. Izvedena 1912. u Pešti, doživela je ogroman uspeh.
Joakim Vujić je došao u kontakt sa Balogom, ubrzo je preveo CERNOG ĐURU i otpočeo saradnju sa Balogom koja je rezultirala istorijskom, prvom srpskom pozorišnom predstavom.
Joakim Vujić je bio duboko svestan ogromnog značaja pozorišta kao sredstva nacionalnog formiranja i kulturnog probražaja naroda, ali njegovi trenutni ciljevi, koji su ga uveli u istoriju, kao što to često biva, bili su prizemniji. Kao učitelj nedavno osnovane preparandije, učiteljske škole u Sentandreji, koja se ubrzo preselila u Sombor i tamo traje do danas, sada kao Pedagoški fakultet, želeo je da materijalno potpomogne školu, na način kako je video da su to činili Nemci i Mađari u njegovoj okolini, prihodom od organizavanja pozorišnih predstava.
Evo kako je to bilo. Ištvan Balog dao je deo svoje glumačke ekipe, Peštansko pozorište ustupilo je Vujiću potrebna dekorativno-tehnička sredstva, kulise i dr. a na Vujićevu molbu, peštanski magistrat je, bez obzira na zabranu da se zgrada mađarskog pozorišta ustupa drugome, odobrio pozornicu „u Rondeli“. Glumci u „Kreštalici“ su bili: sam Joakim Vujić kao i Ištvan Balog, njegova supruga Julija, Jekaterina Davidović, Stefan Dilber, Jefimija Stojadinović, PetarTrifić, Tamaš Feher. Predstava je izvedena tri puta, premijera je bila 24. avgusta 1813. Uspeh je bio velik. Sa prizemnog gledišta ističemo: zarađano je 610 forinti, trećina je data preparandiji, trećina mađarskim glumcima, trećina srpskim glumcima, siromašnim đacima i studentima. Sa uzvišenog gledišta ističemo: rođen je srpski teatar, a Novine serbske su proročki zabeležile: „O DA BI IGRA OVA PREDTEČA I PREDSKAZANJE BILO DA SE UKUS SRBALJA I ČUVSTVOVANIJE MILOG RODA NAŠEG OBLAGORODITI.“
Joakim Vujić i Ištvan Balog su, potom, još sarađivali ali i išli svaki svojim putem. Ištvan Balog je i kasnije, kao dobar menadžer, vodio računa i o srpskoj publici pa je u nekim komadima ubacivao „komične scene sa rackim pesmama“. Pesme je bilo i u samoj “Kreštalici“. Jednom, nakon nekoliko decenija, Joakim Vujić je boravio u Kikindi i raspitivao se kod svog domaćina: „ Da l’ je živ Stefan Dilber“? Čika Steva, ne samo da je bi živ, nego se ubrzo pojavio, bodar i živahan. Na pitanje da li može otpevati pesmu „sunce moje jarko“ koju je u „Kreštalici“ pevao, čika Steva je dohvatio metlu kao gitaru, hitro stao na stolicu i otpevao pesmu, i to s takvim uspehoim da je morao otpevati još jedanput. Inače, Stefan Dilber, rođen u Mokrinu, kao“zemlemer“ i inženjer grada Kikinde, dosta je učinio za varoš, a jezero od gradske rečice koju je regulisao, i danas se zove po njemu „Stevančeva bara“.
Dragocene podatke o ovom lepom primeru srpsko – mađarske saradnje, koji greju u ovoj gruboj stvarnosti, o ovim plodonosnim uticajima i prožimanjima, našao sam i u prilici sam da ih podelim sa vama, poštovani čitaoci, zahvaljujući dvojici pojedinaca i jednoj ustanovi. To je, pre svega, dr ZOLTAN ĐERE (Györe Zoltán), njegova doktorska disertacija: MAĐARSKI I SRPSKI NACIONALNI PREPOROD, iscrpno delo dato na 528 stranica. Zatim, akademik, BOGUMIL HRABAK, koji je svojim sredstvima osnovao Fond za publikovanje doktorskih disertacija pri Vojvođanskoj akademiji nauka i umetnosti i koji je umro posle objavlivanja ovog dela 2010 godine kao penzioner u Beogradu. Na kraju, tu je i sama Vojvođanska akademija koja je izdavanjem ove disertacije 2009 godine, kao četvrte knjige u ovoj ediciji, potvrdila da savesno posluje i – da je učinila dobar izbor.
Avgust 2011.
Dragomir Jankov
Novi Sad