Vojvođanska ekonomska panorama je slična rekovalescentu sa više hroničnih bolesti koji pokušava da pokaže kako je zdrav kao dren…
Zašto je to tako?
Niko u svijetu, bar onom civilizovanom, ne može vjerovati da su među 7 najnerazvijenijih, najsiromašnijih opština u Republici Srbiji i dvije vojvođanske: Plandište i Žitište, a za njima slijede iz Srbije: Medveđa, Bojnik, Bela Palanka, Trgovište i Crna Trava. Nije se čuditi tada da nam sjeverni i istočni Banat, koji su čuveni po kvalitetu zemljišta i velikoj količini zemljišta po naseljanom mjestu, ostaju pusti. Banaćanima je muka spakovala kofere i potjerala ih sa kućnih pragova ka velikim gradovima Vojvodine ili po bijelom svijetu. U selu Đala u opštini Novi Kneževac, postoji čak 150 napuštenih kuća, koje niko ne želi ni “na poklon” a od kojih preko 100, kako tvrde mještani i niko ne obilazi, te se ruše i postaju ruglo sela. Pored paradigmične Đale, tu su čitavi pojasevi manjih putno povezanih naselja uz put ka granici sa Rumunijom. Ova slika je sa više ili manje razlika veoma eklatantna sudbina velikog broja malih naselja Vojvodine. Da je slika vojvođanskog sela zaista čemerna, pokazuje i rapidan pad broja stanovnika u manjim naseljima u zapadnoj Bačkoj, inače poznatoj kao veoma gusto naseljanoj vojvođanskoj regiji. Pored permantnog opadanja broja stanovnika iz popisa u popis, u ovim naseljima rađa se veoma malo djece, što je još jedan pokazatelj opšte bezperspektivnosti… Primjera radi, u Bačkom Brestovcu, selu sa više od 4000 stanovnika, u prvi razred protekle školske godine upisano je jedva 11 učenika. Nije mnogo bolja situacija ni u ostalim djelovima Vojvodine. Što se obrazovne strukture stanovništva tiče, uočljivo opada broj mladih obrazovanih ljudi, dok u seoskoj populaciji konstantno raste broj onih sa osnovnim ili srednjim obrazovanjem. Tragičan primjer bezperspektivnosti nije zaobišao ni neke ”veće” vojvođanske gradove. Kula, gradić u zapadnoj Bačkoj je primjer industrijskog naselja bez industrije. Kulska ”Istra”, fabrika štofova ”Sloboda”, fabrika kože ‘’Eterna’’ i mnoge druge fabrike su zatvorene, a one koje rade, rade skromnim kapacitetom.
Sve navedeno ponovo postavlja isto pitanje: zašto je to tako? Kao i svaki kvalitetan odgovor na kompleksna pitanja i ovaj leži u istorijskoj vizuri koja uvijek nepogrešivo i egzaktno dokazuje kontinualnost određenih procesa, nudeći tako najtačnije odgovore a samim tim i moguća rješenja…
Početkom XX vijeka, Vojvodina je bila prava investiciona bomba… Investicije u Vojvodini donosile su opšti boljitak, naselja su rasla i razvijala svoju infrastrukturu, zapošljeost je rasla, a standard se bližio standardu srednje razvijenim regionima Evrope. Između dva svjetska rata, uprkos svjetskoj ekonomskoj krizi, vojvođanska naselja doživjela su pravu renesansu u svakom pogledu! Investicije u poljoprivredu i industriju su premašivale i najoptimističkija očekivanja. Gotovo svako iole razvijenije naselje dobilo je najmanje po jedan industrijski pogon. Bilo je naselja u Bačkoj i pomenutom sjevernom Banatu da su imala i po više industrijskih pogona. Industrija u sprezi sa poljoprivredom bilježila je visoke rezultate. Vojvodina je, recimo bila svjetska sila u proizvodnji kudelje i kudeljarskih proizvoda. Evropski sajam kudelje održavan je u Bačkoj u Odžacima. Ilustracije radi, u Odžacima je tim povodom tridesetih godina gostovao i bečki fudbalski klub zavidne reputacije „Rapid“, koji je odigrao u najačem sastavu revijalnu utakmicu sa lokalnim fudbalskim klubom. Čitava Bačka i veliki dio Banata bili su preplavljeni fabrikama kudelje. Mlinska industrija, industrija građevinskog materijala i mnoge druge agroindustrijske grane privrede su cvjetale … Primjera radi: 1944. godine u današnjem Kruščiću, naselju sa tada oko 3000 stanovnika, više od polovine radnog stanovništva bilo je zapošljeno u industriji! Ne treba zanemariti i činjenicu da je između dva svjetska rata nastala prava ekspanzija građevinske industrije. Nicala su čitava nova naselja po gotovo svim vojvođanskim mjestima – nezavisno od veličine i brojnosti stanovništva, o čemu svjedoče i danas jasno uočljive godine izgradnje upisane na „lastavicama“ vojvođanskih kuća. Kuće su nicale tolikom brzinom da je teško naći sličnog primjera u okruženju.
Tada je došao rat i sve one tragedije koje rat sa sobom nosi… Nakon rata koji nije značajnije urušio vojvođansku ekonomiju, došlo je vrijeme prve razgradnje vojvođanske ekonomije, posebno industrije. Nova revolucionarna vlast je riješila da Vojvodina postane jugoslovenska žitnica – i ništa više od toga. Zakonski je regulisano da se vojvođanska industrija „preraspodijeli“ ostalim republikama DFJ/FNRJ. Išlo se dotle, da su neke fabrike iz Vojvodine poklonjene čak i susjednoj Albaniji (npr. fabrika šećera iz Sivca). Vojvođanska industrija je, kako se smatra bila snažnija od industrija Srbije, Crne Gore, Makedonije i Bosne i Hercegovine zajedno. Ono što je u poratnom periodu bilo socijalno pozitivno jeste sprovođenje agrarne reforme i kolonizacije, gdje je socijalno zbrinuto više od 40.000 novih vojvođanskih porodica iz ostalih republika DFJ/FNRJ, ali i više hiljada domicilnih vojvođanskih porodica. Sredinom 60-tih godina dolazi do reformi u organizovanju privrede – poljoprivrede, koja do tada nije značajnije napredovala, srazmjerno svom objektivnom potencijalu.
U drugoj poratnoj deceniji unapređuje se poljoprivredna proizvodnja (ratarstvo – uglavnom), primjenom savremenih agrotehničkih mjera. Prinosi sa vojvođanskih njiva bivaju znatno uvećani, ali to nažalost nije značajnije uticalo na socijalnu sliku, odnosno standard većinskih „ratarskih“ domaćinstava. Stvaraju se kombinati sa agro-industrijskim predznakom! Industrijalizacija se vrši na žalost selektivno. Iz temelja se podižu nove moderne fabrike i to često samo u opštinskim centrima. Iznimka su bila naselja sa značajnijim brojem stanovnika, nešto sačuvane industrije, tj. snažnim potencijalom za privredni razvoj! Takva centralizacija u „raspodjeli“ industrije tj. drzavnih kredita za njeno unapređenje ili podizanje, vjestačkim putem je izdiferencirala vojvođanska naselja na: agroindustrijska naselja – kvantitativno „veća“, i isključivo agrarna – kvantitativno „manja“ naselja.
Zemljišni princip organizacije privrede toliko je bio loš, da se i danas uveliko osjećaju katastrofalni rezultati takve politike. U opštinskim centrima izgrađuju se nove fabrike ili unapređuju postojeće – preostale poslije čuvene po drskosti i zlu “prerasodjele industrije“. U većim opštinskim centrima grade se čak novi industrijski pogoni, te oni ostaju ili postaju agro-industrijska naselja. Ostala vojvođanska naselja dobijaju uglavnom ulogu „sirovinske baze“. Nekada snažna agro-industrijska naselja postaju agrarna naselja sa velikim problemima vezanim za zapošljavanje (odnosno nemogućnosti izbora zapošljenja) radno sposobnog stanovništva.
Nakon kreditno zaduženih sedamdesetih i osamdesetih godina kada se najviše gradilo i kada su prosto nicali integrativni kombinati, gdje je spojena konačno poljoprivreda i industrija, nastupilo je vrijeme devedesetih koje je donijelo dezintegraciju već integrisanog. Vojvodina je u međuvremenu bez sopstvene vlasti, slomljene ekonomije i socijalne kičme.
Nakon tragičnih devedesetih kada je sve već bilo iscrpljeno inflatornim fenomenima, ratovima, embargom i sankcijama, a kada su oni koji su u svom tome zlu profitirali odlučili da kapital “prevedu” u legalne tokove, došlo je vrijeme posljednje privatizacije. Privatizacije koja je nalik na istorijsku “prvobitnu akumulaciju kapitala”, ovdje već evidentno sumljivog porijekla.
Kao dokazana posljedica svega navedenog, vojvođanska naselja ostaju bez radno sposobnog stanovništva. Nemajući izbora svi koji ne žele ili nemaju sklonosti ili obrazovanja za bavljenjem poljoprivredom, jednostavno moraju napustiti svoja uglavnom mala naselja i potražiti egzistenciju u većim gradovima. U tom smislu “mala” naselja postaju i naselja tipa gradova: Zrenjanina i Sombora – odakle se masovno migrira u pravcu Novog Sada i Beograda, gradova koji doživljaju demografsku ekspanziju! Čitava sela ostaju bez vitalnosti i mladosti, a staračka populacija u njima postaje dominantna. Cijene nekretnina u “velikim” i “manjim” naseljima dobijaju sve veću nesrazmjeru koja se sve više produbljije..
Sve ovo nas vraća na početak ove elaboracije – nudeći samo jedan smišlen odgovor na pitanje sa početka: Zašto je to tako? Taj odgovor bi glasio: sve je pošlo po zlu od kada Vojvodinom gospodare oni koji nijesu Vojvođani. A Vojvodina, ponižena i ekonomski razorena podići će se iz pepela kada shvati da je svoje ipak bliže od susjedovog.